પાકિસ્તાન એક એવો દેશ છે જ્યાં લોકશાહી માળખું હોવા છતાં, સૌથી શક્તિશાળી સંસ્થા તેની સેના રહી છે. ભૂતપૂર્વ આર્મી ચીફ જનરલ કમર જાવેદ બાજવાએ નિવૃત્તિ સમયે જાહેરાત કરી હતી કે સેના હવે રાજકારણમાં દખલ નહીં કરે. પરંતુ આ પછી તરત જ, ભૂતપૂર્વ વડા પ્રધાન ઇમરાન ખાનની ધરપકડ અને લશ્કરી કાયદા હેઠળ નાગરિકો પર કેસ ચલાવવાની જાહેરાતથી સાબિત થયું કે સેના હજુ પણ સત્તાના કેન્દ્રમાં છે.
પાકિસ્તાનના આર્મી ચીફ અસીમ મુનીર પાસેથી રાજીનામાની માંગણીના અહેવાલો છે. કેટલાક મીડિયા રિપોર્ટ્સમાં એવું પણ કહેવામાં આવ્યું છે કે મુનીર દેશ છોડીને ભાગી ગયો છે, અને તેના પરિવારે પણ પાકિસ્તાન છોડવાનો નિર્ણય લીધો છે. ભારતના પહેલગામ હુમલાના જવાબમાં પાકિસ્તાન વિરુદ્ધ કોઈ નક્કર કાર્યવાહી કરવા માટે બેઠકો ચાલી રહી છે ત્યારે આ આશંકા વધુ વધી ગઈ છે. પ્રધાનમંત્રી મોદીએ આતંકવાદીઓને એવી સજા આપવાની વાત કરી છે જે તેમની કલ્પના બહાર હશે.
ભારત દ્વારા સંભવિત બદલો લેવાની કાર્યવાહીને લઈને પાકિસ્તાનમાં ભયનું વાતાવરણ છે. પાકિસ્તાનના વડા પ્રધાન શાહબાઝ શરીફ પણ આ અંગે વધુ કંઈ કહી રહ્યા નથી. તે જ સમયે, જનરલ મુનીરનો કોઈ પત્તો નથી. સરહદ પર ઉડતા ફાઇટર વિમાનોની સંખ્યામાં વધારો થયો છે અને ત્રણેય સેનાઓને એલર્ટ પર રાખવામાં આવી છે. આ દરમિયાન, પાકિસ્તાન સેનાના જુનિયર અધિકારીઓ અને નિવૃત્ત જનરલોએ અસીમ મુનીરના રાજીનામાની માંગ કરી છે. અહેવાલો અનુસાર, અધિકારીઓનો આરોપ છે કે જનરલ મુનીરે રાજકીય લાભ માટે સેનાનો ઉપયોગ કર્યો છે અને બદલાની ભાવનાથી કામ કરી રહ્યા છે. મીડિયા રિપોર્ટ્સ અનુસાર, પાકિસ્તાની સેનાના અધિકારીઓના એક પત્રમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે જનરલ મુનીરના નેતૃત્વમાં પાકિસ્તાન 1971 જેવી પરિસ્થિતિમાં પહોંચી ગયું છે જ્યારે ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે યુદ્ધ થયું હતું જેના પરિણામે બાંગ્લાદેશનું નિર્માણ થયું હતું.
રાજકીય ઉથલપાથલ અને લશ્કરની સ્થિરતા
પાકિસ્તાનમાં રાજકીય પક્ષો આવતા-જતા રહે છે, પરંતુ સેનાની શક્તિ ક્યારેય ડગમગી નથી. ૨૦૧૮ માં સૈન્યના ટેકાથી સત્તા પર આવેલા અને હવે તેમની સામે ૧૦૦ થી વધુ ફોજદારી કેસ નોંધાયેલા છે – જેમાં ભ્રષ્ટાચાર, રાજદ્રોહ, આતંકવાદ અને નિંદા જેવા ગંભીર આરોપોનો સમાવેશ થાય છે – ઇમરાન ખાન પાસેથી એ સમજવું મુશ્કેલ નથી કે પાકિસ્તાનમાં વાસ્તવિક સુકાની કોણ છે.
ઇમરાનની ધરપકડથી દેશભરમાં હિંસક વિરોધ પ્રદર્શનો થયા, જેમાં પોલીસ વાહનો સળગાવવા, જાહેર સંપત્તિને નુકસાન પહોંચાડવા અને લાહોર અને રાવલપિંડીમાં લશ્કરી થાણાઓ પર ટોળાના હુમલાનો સમાવેશ થાય છે. પરંતુ જ્યારે સેનાએ સંકેત આપ્યો કે તે વિરોધીઓ પર માર્શલ લો લાદશે, ત્યારે પરિસ્થિતિ અચાનક બદલાઈ ગઈ અને સેનાના સમર્થનમાં શાંતિપૂર્ણ રેલીઓ થવા લાગી.
એક સૈન્ય ધરાવતું રાષ્ટ્ર
૧૯૪૭માં ભારતના ભાગલા સમયે
પાકિસ્તાન પાસે ફક્ત ૧,૪૦,૦૦૦ સૈનિકોની સેના હતી, પરંતુ આજે તે વિશ્વની સાતમી સૌથી શક્તિશાળી સેના માનવામાં આવે છે. તેના મૂળ વસાહતી બ્રિટિશ લશ્કરી પરંપરામાં છે. ૧૯૫૧ સુધી પાકિસ્તાની સેનાનું નેતૃત્વ બ્રિટિશ સેનાપતિઓ દ્વારા કરવામાં આવતું હતું, અને પછી જનરલ અયુબ ખાને કમાન સંભાળી. માત્ર સાત વર્ષમાં, અયુબ ખાને બળવો કર્યો અને પોતાને રાષ્ટ્રપતિ જાહેર કર્યા.
૧૯૪૮માં રચાયેલી ઇન્ટર-સર્વિસિસ ઇન્ટેલિજન્સ (ISI) ૧૯૮૦ના દાયકામાં અમેરિકાના સમર્થનથી અફઘાનિસ્તાનમાં સોવિયેત યુનિયન સામેના યુદ્ધ દરમિયાન મજબૂત બની હતી. આ સમયગાળા દરમિયાન, વડા પ્રધાન ઝુલ્ફીકાર અલી ભુટ્ટોને ફાંસી આપવામાં આવી અને દેશમાં ધાર્મિક કટ્ટરતા વધી, ખાસ કરીને જનરલ ઝિયા-ઉલ-હકના સમયમાં.
આ પછી જનરલ પરવેઝ મુશર્રફના શાસનકાળ દરમિયાન ગંભીર ઘટનાઓ બની, જેમ કે ભૂતપૂર્વ વડા પ્રધાન બેનઝીર ભુટ્ટોની હત્યા, પત્રકારો અને નાગરિકોને બળજબરીથી ગુમ કરવા અને અલ-કાયદાના નેતા ઓસામા બિન લાદેનને દેશમાં આશ્રય આપવા જેવી ગંભીર ઘટનાઓ બની. અમેરિકા તરફથી મળેલા આર્થિક અને લશ્કરી સહાયથી સેના વધુ મજબૂત બની.
રાજકીય હસ્તક્ષેપ અને આર્થિક લાભ
૩૪ વર્ષ સુધી, સૈન્યએ સીધા લશ્કરી શાસન દ્વારા અને અન્ય સમયે ‘હાઇબ્રિડ ડેમોક્રેસી’ (લશ્કરી-નિયંત્રિત લોકશાહી) દ્વારા પાકિસ્તાનની નીતિઓ અને રાજકીય પક્ષોને નિયંત્રિત કર્યા. સૈન્યની નીતિઓ અફઘાનિસ્તાન, ભારત અને આરબ વિશ્વમાં સંઘર્ષો સુધી વિસ્તરે છે. બાંગ્લાદેશ મુક્તિ યુદ્ધ દરમિયાન પાકિસ્તાની સેનાના ‘બળાત્કાર શિબિરો’ની આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે નિંદા થઈ હતી.
આર્થિક સંકટમાં પણ સેનાનો મહિમા
પાકિસ્તાન હાલમાં ગંભીર આર્થિક સંકટનો સામનો કરી રહ્યું છે. રાજ્ય પાસે ફક્ત ૫.૨ બિલિયન ઓસ્ટ્રેલિયન ડોલર અનામત છે, જ્યારે તે IMF ને ૧૩.૫ બિલિયન ઓસ્ટ્રેલિયન ડોલરથી વધુનું દેવું ધરાવે છે. આમ છતાં, ગયા વર્ષે સૈન્યને $11.27 બિલિયનનું બજેટ મળ્યું, જે અન્ય તમામ ક્ષેત્રોના સંયુક્ત બજેટ કરતાં વધુ છે. ૨૦૧૧ અને ૨૦૧૫ વચ્ચે પાકિસ્તાની સૈન્યની સંપત્તિમાં ૭૮%નો વધારો થયો. ૨૦૧૬ સુધીમાં, સૈન્ય ૫૦ થી વધુ વ્યવસાયિક સંસ્થાઓ ચલાવતું હતું, જેની સંયુક્ત કિંમત $૩૦ બિલિયન હતી. આજે, તે આંકડો $39.8 બિલિયનથી વધુ છે.
લશ્કરી અધિકારીઓની વ્યક્તિગત મિલકત
ભૂતપૂર્વ આર્મી ચીફ જનરલ કમર જાવેદ બાજવા અને પ્રવક્તા જનરલ અસીમ સલીમ બાજવાની સંપત્તિમાં થોડા જ વર્ષોમાં જબરદસ્ત વધારો થયો છે. બાજવાના પરિવારે છ વર્ષમાં અબજો રૂપિયાની સંપત્તિ ભેગી કરી. તે જ સમયે, જનરલ આસીમ અને તેમના ભાઈએ પાપા જોન્સ પિઝા ફ્રેન્ચાઇઝી હેઠળ ચાર દેશોમાં 133 રેસ્ટોરન્ટ્સનું સામ્રાજ્ય બનાવ્યું. જનરલ અશફાક પરવેઝ કયાનીના ભાઈતેમની સામે રિયલ એસ્ટેટ કૌભાંડ માટે તપાસ હાથ ધરવામાં આવી હતી. પેન્ડોરા પેપર્સે પાકિસ્તાનના અનેક ભૂતપૂર્વ લશ્કરી અધિકારીઓની અઢળક સંપત્તિ અને કરચોરીનો પર્દાફાશ કર્યો હતો.
લશ્કરનો વેપાર અને ભૌગોલિક દબદબો
સૈન્ય હવે ફક્ત સંરક્ષણ જ નહીં પરંતુ વેપાર અને જમીન પર પણ નિયંત્રણ ધરાવે છે. તે CPEC જેવા મેગા પ્રોજેક્ટ્સમાં પણ સહભાગી છે. સૈન્યની કંપનીઓ, રિયલ એસ્ટેટ, સંરક્ષણ સોદાઓ પર નિયંત્રણ અને વિદેશમાં રોકાણ તેની અપાર શક્તિને પ્રતિબિંબિત કરે છે.
માહિતી નિયંત્રણ અને દમનકારી કાયદાઓ
સેનાએ માત્ર રાજકીય સત્તા જ નહીં પરંતુ માહિતી પ્રણાલી પર પણ નિયંત્રણ મેળવી લીધું છે. મીડિયા પ્રતિબંધો, સોશિયલ મીડિયા મોનિટરિંગ અને અસ્પષ્ટ કાયદાઓ દ્વારા, તે ટીકાને દબાવી દે છે. સૈન્યનું “અપમાન” કરવું હવે કાનૂની ગુનો છે, જેમાં લાંબી જેલની સજા અને ભારે દંડની જોગવાઈ છે. પત્રકાર અરશદ શરીફને ‘રાજદ્રોહ’ના આરોપમાં નિશાન બનાવવામાં આવ્યા હતા કારણ કે તેમણે સૈન્ય વિરુદ્ધ રિપોર્ટિંગ કર્યું હતું. આખરે તેને વિદેશમાં ફાંસી આપવામાં આવી.
સેના: રાજ્યની અંદર રાજ્ય
પાકિસ્તાન એક પરમાણુ શક્તિ છે, અને તેનું સૈન્ય પોતે એક સ્વતંત્ર શક્તિ જેવું છે. વોલ્ટેરે પ્રશિયાના ફ્રેડરિક II વિશે જે કહ્યું તે પાકિસ્તાનની સેનાને યોગ્ય રીતે લાગુ પડે છે – “સેના નહીં, પરંતુ સૈન્યનું રાજ્ય.” તે તેના સંગઠનાત્મક શિસ્ત, રાષ્ટ્રવાદ અને સ્પષ્ટ પ્રામાણિકતાના આધારે રાજકીય વ્યવસ્થાથી પોતાને અલગ પાડવામાં સફળ રહ્યું છે. લશ્કરે રાજકારણને ભ્રષ્ટ, જૂથવાદી અને સગાવાદવાદી તરીકે દર્શાવીને પોતાનામાં જાહેર વિશ્વાસ કેળવ્યો છે, ભલે તેના પોતાના વરિષ્ઠ અધિકારીઓ વ્યાપક ભ્રષ્ટાચારમાં સંડોવાયેલા હોય. પાકિસ્તાની સૈન્ય ફક્ત ‘સત્તાનું કેન્દ્ર’ જ નથી – તે એક ‘સંસ્થા’ છે જે રાષ્ટ્રના દરેક પાસાને નિયંત્રિત કરે છે: રાજકારણ, અર્થતંત્ર, મીડિયા અને રાજદ્વારી. સેનાનું આ વર્ચસ્વ દેશના લોકશાહી, પારદર્શિતા અને નાગરિક સ્વતંત્રતાઓ માટે સૌથી મોટો ખતરો બની ગયું છે. જ્યાં સુધી પાકિસ્તાન તેની સેનાને તેની સાચી બંધારણીય ભૂમિકા સુધી મર્યાદિત નહીં કરે ત્યાં સુધી સાચી લોકશાહી અને સ્થિરતાની કલ્પના કરવી મુશ્કેલ છે.
સૈન્યની ભૂમિકા અને વિરોધાભાસ
પાકિસ્તાનની વર્તમાન દુર્દશા માટે ફક્ત સૈન્યને દોષી ઠેરવી શકાય નહીં, પરંતુ તેણે લોકશાહીના અસ્થિર વિકાસમાં ચોક્કસપણે ફાળો આપ્યો છે. બળવા અને વારંવારના હસ્તક્ષેપોએ રાજકારણીઓને ફક્ત તકવાદ શીખવ્યો. પરંતુ માત્ર પાકિસ્તાનમાં જ નહીં, સમગ્ર વિશ્વમાં લોકશાહીની ગુણવત્તા ઘટી રહી છે અને લોકો ફક્ત લોકપ્રિય સૂત્રોને જ અનુસરી રહ્યા છે.
વિદેશ નીતિમાં સૈન્યની નિષ્ફળતાઓ
પરંતુ વિદેશ નીતિના ક્ષેત્રમાં, સૈન્ય ઘણીવાર નિષ્ફળ ગયું છે. તે કાશ્મીર અંગે ભારત સાથેના કોઈપણ કરારનો વિરોધ કરે છે. નવાઝ શરીફ અને બેનઝીર ભુટ્ટો બંનેને ભારત સાથે વાતચીત કરવામાં લશ્કર તરફથી અવરોધોનો સામનો કરવો પડ્યો. ભૂતપૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ પરવેઝ મુશર્રફ 2007-08માં એક કરાર પર પહોંચવાની નજીક પહોંચ્યા હતા પરંતુ તેમણે કોર્પ્સ કમાન્ડરો સાથે તેની વિગતો શેર કરી ન હતી અને સંભવતઃ તેમને તેમના વિરોધનો સામનો કરવો પડ્યો હોત.
અફઘાનિસ્તાનમાં પણ આવું જ બન્યું. લશ્કરે તાલિબાનની એકપક્ષીય સરકારને ટેકો આપ્યો, જ્યારે આંતરરાષ્ટ્રીય સમુદાયે સત્તા વહેંચણીની માંગ કરી. આ એક ભયંકર ભૂલ હતી. પાકિસ્તાન માટે આર્થિક રીતે પુનર્જીવિત થવાની શ્રેષ્ઠ તક તેનું ભૌગોલિક સ્થાન છે – ભારત, ઈરાન, ચીન અને મધ્ય એશિયાઈ દેશો વચ્ચેના વેપાર કોરિડોર તરીકે. પરંતુ જ્યાં સુધી તાલિબાન સત્તામાં રહેશે ત્યાં સુધી આ સ્વપ્ન સાકાર થઈ શકશે નહીં.
સેનામાં આંતરિક ફેરફારો અને ભવિષ્યની અનિશ્ચિતતાઓ
તે હજુ પણ બ્રિટિશ આર્મીના સિદ્ધાંતનું પાલન કરે છે જેમાં દરેક રેજિમેન્ટમાં વિવિધ જાતિના લોકોનો સમાવેશ થાય છે. પંજાબીઓ બહુમતી હોવા છતાં, પશ્તુન, બલોચ અને સિંધીઓ પણ મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. ઇમરાન ખાન પરની કાર્યવાહી સામાન્ય સૈનિકોમાં અપ્રિય રહી છે, પરંતુ બળવો થવાની શક્યતા ઓછી છે – અને તે મહત્વપૂર્ણ છે, કારણ કે પાકિસ્તાન પાસે 170 થી વધુ પરમાણુ શસ્ત્રો છે.
સેનામાં બીજો મોટો ફેરફાર એ છે કે હવે દેશના ભદ્ર વર્ગ (ઈસ્લામાબાદ, લાહોર અને કરાચીના ભદ્ર પરિવારો) તેમના બાળકોને સેનામાં મોકલતા નથી. તેઓ તેમને અમેરિકા કે બ્રિટનની યુનિવર્સિટીઓમાં મોકલે છે – ક્યારેય ચીન નહીં. આનાથી લશ્કર અને શાસક વર્ગ વચ્ચેનો પરંપરાગત સંબંધ તૂટી ગયો છે. હવે લશ્કરી અધિકારીઓ નીચલા-મધ્યમ વર્ગ અને ગરીબ વર્ગમાંથી આવે છે. તેઓ ઇસ્લામિક ઉગ્રવાદીઓ નથી (જેમ પશ્ચિમને ડર હતો), પરંતુ તેઓ લોકશાહી અને પશ્ચિમી શૈલીના રાજકારણથી બહુ પ્રભાવિત નથી. તેઓ ભારત વિરોધી ભાવનાઓમાં તાલીમ પામેલા છે, પરંતુ ચીનની વધુ નજીક જવાથી પણ સાવચેત છે.
બીજો ચિંતાજનક ફેરફાર એ છે કે સેનામાં લોકશાહી સંસ્કૃતિ ઘટી રહી છે. 2001 સુધી રાષ્ટ્રપતિ મુશર્રફને કોર્પ્સ કમાન્ડરોના વિરોધનો સામનો કરવો પડ્યો હતો, પરંતુ આજકાલ આર્મી ચીફ ‘સમાન લોકોમાં પ્રથમ’ રહ્યા નથી પરંતુ લગભગ સંપૂર્ણ શાસક બની ગયા છે. આ ખતરનાક બની શકે છે, કારણ કે પાકિસ્તાનને હવે સારા નિર્ણયોની સખત જરૂર છે.
